(São Paulo) – Perú suyupa ejérciton hinallataq policianpas ruranmanku kasqa ejecuciones extrajudiciales utaq arbitrarias sutichasqata, hinallataqsi hukniraqta kallpasqankuman kasqa manifestantekunata, purikuqkunatapas, diciembre killa 2022 watamanta febrero killa 2023 ukupi, chaytam nin Human Rights Watch kunan punchaw qillqa puririchiyninpi. Chay abuso rurasqankuqa llaqtapa institucionninkuna waqlliptin, ñawpaqmantapacha upatukusqankupi hinallataq wiñay manapuni kuskanchasqa tarikusqapi.
Willaq qillqa 117 rapiyuq, “Deterioro letal. Abusos por las fuerzas de seguridad y crisis democrática en el Perú” qillqaman churan fuerzas de seguridad nisyu kallpasqankuta, debido proceso mana kasqanta, detenidokunata kallpasqankuta, hinallataq investigaciones penales taripay ruwasqankupas mana allin qispisqanta, hinallataq takyasqaña crisis politica kaspan Estado de derechota chaymanta derechos humanostapas Perú suyupi yawyasqanta. Wakin manifestantekuna kantaq actos de violenciaman yaykuq, hinaptinpas fuerzas de seguridadqa nisyutam kutichinku, asalto fusilkunawan hinataq armas cortaswan. Tawa chunka isqunniyuq manifestantekuna hinataq purikuqkuna, paykuna uku pusaq warmakuna manaraq 18 watan aypachkaq, protesta ukupi wañunku.
“Achka mita pacha, fuerzas de seguridad manifestantekunata hinataq purikuq runa wañuchichkanankamaqa, Boluartepa umallisqankunaqa huklawtachushina qawarichkarqanku”, nispanmi César Muñoz rimarin, payqa División de las Américas de Human Rights Watchpi director asociadom “Kanmi nisyu actos de violencia manifestantekunapa ruwasqan, chayqa investigasqa kayta atin, ichaqa chaywanpas manam allinchu hukniraq kallpasqankuqa, mana pita-mayta qawarispanku fuerzas de seguridadpa kallpasqankuqa”.
Human Rights Watch, 140 runakunata tapurirqan, paykunaqa karqanku rikuqkuna, rimariqkuna, purikuqkuna kirisqanku, wañuqkunapa ayllun, policíakuna, fiscalkuna, periodistakuna hinatal huk runakunapas, kikin Perú suyupi hinataq karumanta qayakuyllawan. Human Rights Watch huñunakurqataqmi defensa chaymanta interior ministrokunawan, chay pacha Policía nacionalpa comandantenwan, policiapa inspector generalwan, fiscal de la nacionwan, hinallataq defensora del pueblowan. Human Rights Watch qatipaykurqan manifestacionesmanta 37 pachapi kaq videokunata chaymanta 663 fotografíakunata, chaymantapas qawarqataq autopsiakunata hinataq balística informekunata, registro medicokunata, penal expedientekunata, chaymanta huk documentokunatapas.
Human Rights Watch tarisqanpi takyachin 39 runakunapa balawan kirisqa wañusqankuta. 1 300 aswan achka runapa kirisqa kasqanta, paykuna ukupi pachaknintin policiakuna. Mana ancha chuyanchasqa kachkan huk agente policipa wañusqan. Kay homicidiokuna taripayninqa kayta atin mana piman sayapakuspa hinataq tukupayninkama, haypanantaq llapan abuso ruwaqkunaman, llapan umalliqkunaman maynaña qapaq kaptinkupas.
Perú suyupiqa kay watakunam Estado de derecho hinallataq instituciones democráticas manaña allinñachu kachkan, yawyakuchkan, chayqa kachkanman corrupción kasqanwan hinataq munasqallankuta atiyninkuwan Conresopi ruwaptinku. Ñawpa kaq presidente Pedro Castillo, corrupcionmanta investigasqa kachkarqan, chaymi kay chaqwaman qispirqun 7 punchaw diciembre killa 2022 watapi, munarqankuriki Congreso yanqayachiyta hinataq poder judicial kuskiyta, chayqa golpe de estado mana atisqanman tukurqukun. Hinaptin Congreso Castillota hurqurparin, chayman vicepresidenta Dina Boluarte yaykurqun, imaynam Constitución Politica del Perú nisqanmanhina.
Waranqantin runakuna ñankunaman lluqsirqanku-aswanniraqtaqa urin suyupi ayllu llaqta runa hinataq llamkaqkuna- maskayninkupiqa elecciones ñawpananta mañakuspanku. Manifestantekunaqa Human Rights Watch uyarinanpaq nirqanku ima kallpachasqanta, wawankupaq allin kawsay mana tariy atisqankuta, yachaywasikunapi hinataq hampina wasikunapi mana allin chaskisqa kasqankuta, chaymanta umalliq politicokunapa ancha qunqasqan kasqankuta.
Yaqa qayllas protestakuna hawkalla kaptinpas, karqunmi ancha kallpawan sasachakuyman tanqaykanakuy. Carreterakuna bloqueasqankupi karqun 11 runa wañuqkuna, hospitalkunaman chayayta mana atisqankupi utaq accidente de tráficopa hapisqan, chaytaqa nin Defensoría del Pueblo.
49 manifestantekuna utaq puriqkunapas wañuqkunata Defensoría del Pueblo tarisqanpiqa, yaqa 39 wañuqkuna kanku balawan kirisqa, autopsiapa lluqsisqanmanhina; Human Rights Watch qatipasqan informes de balísticapi hinataq registros médicospi. Huk qawariypiqa, registro médico nin “yaqachá” balapa kirisqan karqa, nispa.
Rikuqkunapa rimarisqan, achka pachapi videokunata qawaspa Human Rights Watch tinkuchisqanmi rikurichin fuerzas de seguridadpa armas de fuegowan huntasqa kasqankuta, chayta Limamanta hawapi kaq manifestantekunapaq hapisqankuta. Llapan tarisqanku balakunata riqsiykunku chayqa informe balisticapi hinataq autopsiapipas wañuchisqanpuni kasqa, chayqa disparasqanku fusiles de asaltowan chaymanta pistolawan fuerzas del ordenta rikusqankupi. Policiaqa manapuni ima arma de fuegotapas tarirqankuchu manifestantekunapa makinpiqa. Human Rights Watch manapuni tarintaqchu ima fotokunatapas manifestantepa makinpi arma de fuego kaqniyuqtaqa.
Pichqa runakunataq wañurqanku escopetawan perdigonesta disparaptinku kirisqanwan, hinataq huk runapa wañusqan kanman hichpachallamanta gas lacrimógenota disparaptin panasqanwan, chaytaqa Human Rights Watch documentokunata hinataq videokunata qawaspa taripan. Human Rights Watch chay 49 wañuqkunamanta manapuniraq atinchu 3 wañuqkunapa imaynanpi kasqanta.
Kay wañuqkunaqa kanmanmi ejecuciones extrajudiciales utaq arbitratias rurasqanku, chayqa derechos humanosmanta derecho internacionalpa nisqanmanhina Estadopa nanachikusqan kayta atin.
Human Rights Watch qillqamantaqmi churan debido proceso kallpasqankuta hinallataq detenidokunata waykasqankutapas. Policiakunaqa ruwanmanku kasqa mastarisqa disposición legalwan pi kasqanta tapuspa runakunata harkananpaq. Chaynallataq haykam kaq llapan runataña harkayta qallarisqaku Universidad Nacional Mayor de San Marcospi hinaspa llipichallan detenidokunata qaykusqaku sarunchayman, usuchiyman, ñakarichiyman.
Ministerio públicopa ruwasqan investigaciones penales taripaykunapi yachayninku ancha pisichasqa, qawarinallapaqhina qallariyninpi kikin pruebakuna huñusqanku. Wakinpiqa, umalliqkuna mana yuyaychankuchu runapa maypi wañuchisqa kasqanta, manapuni waqaychasqakuchu, nitaq prueba de absorción atómicata militarkunapi hinataq policiakunapi ruwanankupaq kamachisqachu. Manataqmi chaypachallachu decomisasqaku armankutapas análisis balisticaman churanankupaq. Wakinkunapiqa fiscalkuna runapa maypi kirisqa kasqanpa utaq wañuchisqa kasqanpa cámara de seguridadpi grabacionkunata mana mañasqakuchu. Iskay kaqkunapi autopsia ruwananta mana kamachisqakuchu ayata manaraq pampachkaptinku, ñawpaqninta.
2023 wata enero killapi, fiscal de la nación qallarirqan investigacionta presidenta Boluarteman, Alberto Otárola presidente Consejo de Ministrosman, chaymanta ñawpaq kaq hinataq kunan kaq gobiernopa huk funcionariokunaman; huñuntaqmi homicidio hinataq lesiones graves delitokunata protesta kasqan pachakunapi ruwasqankumanta.
2022 watapi ña chawpi killa diciembre killa kachkaptin kaqpuni rikurimurqaña policiakunapa hinallataq fuerzas armadaspa niysuta kallpaspa ruwasqanku. Hinachkaptinpas, suyu umalliqkunaqa upatukurqanku abusokuna qawariypi, manam chaynaqa kanmanchu nispanku, mana kachkaptin tunparqanku wañuqkunaqa kanku fabricación casera armakunawanmi utaq Boloviamanta apamusqanku armas de fuego hinataq municioneswan nispanku, chay pachataq usuchirqanku yapa-yapamanta manifestantekunata, “terroristakunam” nispa tumpaywan.
Gobiernopa sapa kuti rimaynin abusokunamantaqa qunqaqhina utaq pisiyachiqhina, llaqta umanchaqkunapa mana ima ruwayninwan kuskanchaspanku, paykunapa hawanpi fuerzas de seguridad kachkaptin, chiqap ruwasqankuqa rikurimuchkaptin; hinaptin hatarimunman tapurikuykuna icha upatukunchu utaq kuskanchaspankuchu abusokuna qunqayta munanku, nin Human Rights Watch. Febrero killa qallariyta, Ministro del Interior ima investigaciontapas mana qallarisqachu, manifestantekunapaq utaq purikuqkunapaq chaymanta periodistakunapaq abusokuna ruwasqankumanta, manataq chulla policiapas huchachasqachu karqan utaq llamkasqanmanta rakisqachu karqan.
Chaykamaqa, Congresopi wakin kaqkuna atiyninta imapas mana harkananpaq, vhinkachiykunata ruwachkanku, chayman kuskachachkanku autoridades electorales hinataq Defensoría del Pueblo umalliqkunapa qispisqa kayninta pisiyachinankupaq. Hinallataq rikurimun corrupcionmanta presidenta Boluarteman musuq aquchaykuna, hinaptin chunka-chunkantin Congresopi kaqkuna investigasqa kachkanku.
Perú suyu umalliqninqa hawa suyumanta yachaysapakunayuq comisión independientetam qayarikunman, umalliqkunapa yachasqanta qunman hinataq abuso ruwasqankumanta expedientekunata haywanman chay investigacionkunata puririqta qiminanpaq, hinaspa kunan pacha sasachakuy kaqta qillqaman churanman hinallataq derechos humanos violasqa kasqantapas, ninmi Human Rights Watch. Chaynallataqmi llaqtapa hawkayay tarinanpaq ima ruwana kasqanta kamachinan, hinaspa manifestantekunawan sasachakuypi kaq ayllu llaqtakuna rimanakunanpaq ñanta kichanan, Congresowanpas llamkanantaq policiakunapi reforma kananpaq, unayña kayta atirqan, kamachi qillqakunata, leykunata nanachikunankupaq hinataq allin llamkaqkuna kanankupaq.
Derechos humanospa derecho internacional nisqanmanhinaqa, umalliqkunam waqaychananku hawka huñunakuqkunata, mana chiqichispa, paykunapa qawarisqanmanhina mana allin kaptinpas. Policiakuna hinataq fuerzas armadaspas kallpawanqa ruwanmanku manaña imaynanpamantapas atikuptin, chaypas tumpallanta sumaqllata ima kasqanmanhina. Armas de fuegowan kaqtapuni ruwankumanqa imaynanpamantapas manaña kawsakuynin harkayta atispallanpuni.
Hawa suyukunapi umalliqkunaqa yaqa llapanku manam imatapas ninkuchu, nitaqmi sasachakuy pachapiqa tupaqninmanchu democracia chaymanta derechos humanos waqaychanankupaqqa churapakamunkuchu. Killantinkunam Estados Unidos chaymanta Canadá wañuqkunamanta nitaq nisyu abusokunamanta imatapas rimarinkuchu. Argentina, Bolivia, Colombia, Honduras chaymanta México, Castilloman sayapakunku. Aslla umalliqkunachusmi qawarichkankuman Congresomanta kaq instituciones democraticaspaq yapamanta sasachakuy churakamuqta.
“Achka suyukunam rimarimunku munasqankumanhina Perú suyupi sasachakuymanta, instituciones democraticaswan hinataq Estado de derechowanqa makichasqam kanku derechos humanos waqaychaywan”, nin Muñoz. “Hawa ayllukunaqa aswan sunitam sayananku hinaspa kaqninpi denuncianman violación de derechos humanos hinataq institución democraticakuna Perú suyupi manchachiqkunata, rendición de cuentas kananpaq kamachinan, hinataq suyuntinpi allinpuni rimanakuy tarinapaq yanapanan, chaynapi llapan peruanokuna ima llakinkunatapas qawarinankupaq, paskarinankupaq ima”.
